Gəlmişəm otağına,
Oyadam səni, Qaragilə.

Misra Təbrizdə bir bəy tərəfindən bir xanıma bəslənən nakam sevgidən bəhs edən xalq mahnısındandı. Mahnının yaranma tarixi ilə maraqlanmaq istəyənlər elə internet üzərindən axtarış verib daha geniş məlumat ala bilərlər. Bizim mövzumuz tamam başqadı. Bəli, son günlər müzakirə obyekti olan orta məktəb, orada yaşanan hadisə və hadisədən narahat olan məktəblilər, onlardan daha çox narahat olan valideynlər, müəllimlər, daha kimlər. Əlbəttə ürək açan mənzərə olmadı, ancaq baş verdi. Ya vəlvələdən ya zəlzələdən yaxalandılar, məsələ də ictimailəşdi. Deyir sən saydığını say, gör fələk nə sayır.

Uşaqlar ata-analarında çox zəmanəyə bənzəyərlər. HZ. Əli

Bulimiya – insanın nəzarətsiz, böyük miqdarda yemək yeməsi və bu prosesi saxlamaqda çətinlik çəkməsi ilə xarakterizə olunur. Simptomlar adətən erkən yeniyetməlik dövründə müşahidə olunur və əsasən uzun müddətli dietadan sonra başlayır. Yemək prosesi onlarda çox zaman iki saata yaxın bir müddətə davam edir. Bəzi insanlarda isə bu proses qısa fasilələrlə bir neçə gün belə davam edə bilər. Bulimiklər ac olmadığı zaman yeməyə başlayır və proses mədənin tam dolu olmasını hiss edənə qədər davam edir.

Heç kimə sirr deyil ki, hər bir cəmiyyət özünün inkişafı üçün qaydalar  sistemi formalaşdırır ki, o qaydalarda həm insanın fərd olaraq hüququ qorunur, həmdə cəmiyyətdə digər insanlarla birgə yaşayışı mümkün olur. Bu qaydalar pozulduqda, yəni fərd yalnız öz məqsədləri üçün mübarizə aparanda norma patologiyaya çevrilir. Dolayısı ilə patoloji cəmiyyət formalaşır. Fərdi maraq ictimai marağı üstələyəndə, ona qarşı müqavimət göstərəndə fərdin özünün daxili narahatçılığı artır, zaman keçdikcə bəşəri dəyərlərdən uzaqlaşır. Proses uzun müddət davam etdikdə isə fərd özünün maraqlarının girovuna çevrilməyə başlayır. 

Sosial fobiya cəmiyyət arasında danışarkən, oturarkən, hər hansı işlə məşğul olarkən, sosial fəaliyyət zamanı ortaya çıxan, nevrotik xəstəliklər qrupuna aid olunan psixoloji problemdir. Qeyd olunan narahatlıqlar yalnız sosial mühitdə yaşanır. Məsələn: evdə tək olanda rahat şəkildə telefonda danışan biri, cəmiyyət arasında telefonda danışa bilmir və təşviş keçirir. Bu hallar artdıqca mühitdən uzaqlaşır və tamamilə özünə qapanır.

Stress insanlar üzərində təsir göstərən və onların davranışlarına, başqa insanlarla münasibətlərinə təsir göstərən anlayışdır. Stress səbəbsiz yaranan narahatlıq deyil. Yaranması üçün müəyyən faktorlar olmalı, bütün həyat keyfiyyətlərinə mənfi istiqamətdə təsir göstərməlidir.

Bipolyar pozuntu, bütün yaş dövrlərində başlamasına baxmayaraq, ən çox erkən yeniyetməlik dövründə, 15-35 yaş arası müşahidə edilir. Kişilərdə başlanğıc yaşı təxmini olaraq 18, qadınlarda isə 20 yaşı əhatə edir. Bipolyarların yarısı xəstəliyin ilkin fazasını 20 yaşından əvvəl keçirir. Uşaqlıq və digər yaş dövrlərində başlanmasına nadir hallarda rast gəlinir. Ailəsində bipolyar diaqnozu olan insanlarda bipolyar pozuntu daha erkən yaşdan başlayır.

Ailənin intiharla bağlı keçmişi, ailədəki medikal və psixiatrik narahatlıqlar da intihar riskini artırır. İqtisadi sıxıntı, ailədaxili konfliktlər və itkilər, valideynlərin ayrı yaşaması, yenidən evlənməsi, ailə üzvlərindən birinin əvvəllər intihar cəhdi etməsi, ailə üzvlərində depressiya və maddə istifadəsi risk faktorları arasında qeyd olunur. İntihara təşəbbüs edən yeniyetmələr ailələrini laqeyd. imtina edən və dəstək olmayan fərdlər kimi dəyərləndirirlər. Digər faktor isə intihar cəhdi olan yeniyetmələrin daha çox ruhi problemi və alkoqolizmdən əziyyət çəkən şəxslərin ailəsində böyüdüyünü qeyd edir. Göstərilən məqamların hər biri ailələr üzərində uzun müddətli tədqiqatlar əsasında müəyyənləşdirilmişdir.

Psixoloji testlərin funksiyası, eyni insanın fərqli situasiyalarda verdiyi reaksiyanı və ya digər insanlarla aralarındakı fərqləri ölçməkdən ibarətdir. Psixoloji testlərin ilk istifadə sahəsi məktəblər və uşaqlar olmuşdur. Tətbiq sahəsində ilk yararlı olan testlər əqli inkişaf geriliyi ilə bağlı yaradılmışdır. Bunu duyğusal istiqamətdən pozuntu olanlar, uşaq məhbuslar və müxtəlif davranış pozuntusu sahələrində tətbiq ediblər. Psixoloji testlərin ikinci istifadə sahəsi, beynəlxalq münasibətlər, maliyyə və iqtisadiyyatın digər sahələri olmuşdur.

Sosial fobiyanın panik pozuntudan yeganə fərqi simptomların müəyyən situasiyalarda ortaya çıxmasıdır. Panik pozuntu olan insanlar nə vaxt panik atak keçirəcəklərini bilirlər və atak keçirməmək üçün fobik vəziyyətdən qaçırlar. Məsələn: lift qorxusu olan insanlar liftə minərkən panik atak keçirə bilərlər və bundan qorunmaq üçün üst mərtəbələrə pilləkənlə çıxıb-düşməyə üstünlük verirlər, beləliklə də atak keçirməyin qarsşını alırlar. Təyyarə qorxusu olan insanlar təyyarənin əvəzinə digər vasitələrdən istifadə edərək səyahət etməyə üstünlük verirlər. Fobiyası olan insanlar bu cür qaçma davranışını istifadə edərək atakın artmasının qarşısını alırlar.

Cinsəlliklə bağlı insanın beyninə gələn hər düşüncəni obsessiya kimi dəyərləndirmək olmaz. Obsessiya sadəcə bizi maraqlandıran və ya dərhal unudulan düşüncə deyil. Düşüncəni obsessiya kimi dəyərləndirmək üçün onun beynimizə “ilişməsi” lazımdır, oranı işğal etməlidir, beynimizdən kənarlaşmamalıdır və intensiv şəkildə təkrarlanmalıdır. Həmçinin paralel şəkildə ciddi narahatlıqlar müşahidə olunmalıdır.

Son araşdırmalara əsasən, simbioz münasibətlər möhtaclıq duyğusundan qaynaqlanır. Çünki hər bir insan göstərmək istəməsə də, müəyyən zamanlarda başqasına ehtiyac duyur. Kiminsə maraq dairəsində olmaq, daha güclü insanlar tərəfindən qorunmaq, sevilmək bir çox insanın təməl ehtiyacıdır. Lakin bu duyğular artıq insan həyatını idarə etməyə başlayırsa, deməli, simbioz münasibət formalaşıb.

Gündəlik həyatda buna xroniki yorğunluq, emosional yanma, yaxud sadəcə “yanma” sindromu da deyilir. İlk əvvəl bu sindrom daha çox çalışan insanlara şamil edilirdi. Belə ki, uzun müddət fasiləsiz çalışan insanlarda bu hal zaman keçdikcə xəyal qırıqlığı, işdən soyuma, lap elə işi mexaniki həyata keçirmə, heç bir yeniliyin olmaması və s. belə hallarla özünü büruzə verirdi. Günümüzdə yanma sindromunun işçilər arasında böyük bir problem olduğu fakt kimi ortadadı. Nəticədə emosional yanma sindromu ailədaxili münasibətə, psixosomatik xəstəliklərə, alkoqol, siqaret kimi zərərli vərdişlərə, yuxusuzluq, depressiya kimi ruhi narahatlığa səbəb olur

İnsest sözünün mənası qohum, yaxud qan birliyi olan yaxın insanlar arasında cinsi əlaqə kimi götürülür. Əksər mədəniyyətlərdə insest bir tabudur. Bəşəriyyətin yaranmasının ilkin mərhələsində bu hal geniş vüsət alsa da, sizilizasiyanın inkişafı ilə paralel insest həm dini, həm də hüquqi müstəvidə yasaq edilməyə başladı. Demək olar ki, əvvəlki illərlə müqayisədə hazırda bəşəriyyətdə belə hallara az təsadüf edilir.

Həyat düşüncələr üzərində bərqərar olur. Düşüncələr də gördüklərimiz, eşitdiklərimiz və oxuduqlarımızdan formalaşır. Yuxarıdakı misra şifahi xalq ədəbiyyatındandı. Bəli, biz balalara hər şeyi qurban demişik və nəticədə bəzən özümüz də qurbanlıq olmuşuq. Bəlkə də yeri deyil, ancaq ağlıma gəlmişkən qoyun onu da deyim. Qurban məsələsi. Yəqin bilirsiniz qurbanlığın tarixini. Detallara varmıram. Bildiyim qədər hər 3 səmavi dində qurbanlıq mövcuddu. Tədqiqatçılar səmavi dinlərdən də qabaq qurbanlıq ayinin mövcud olduğunu qeyd edirlər. Hətta bir çox ölkələrdə insanları belə, qurban verirdilər.

Bəli zəmanə pis zəmanədi. Öncə ailələrdə aşağı 4, yuxarı 10 uşaq olurdu. Hamı bir-birinin paltarını geyinib böyüyür, bir-birini tərbiyə edirdi. Açığı, pis də alınmırdı. Indi isə ailələrdə bir, iki, üç, maksimum dörd uşaq olur. Ancaq tərbiyə məsələsi çətinləşib. Hər iki tərəf üçün çətinləşib. Istər valideyn, istərsə də uşaq tərəfindən. Son dövrlər baş verənlərə diqqət etsək görərik ki, problemlər daha çox keçən əsrin 90-cı illərindən sonra yarandı. Öncə xarici seriallar, sonra internet, daha sonra mobil telefon daha sonra, daha sonra orta məktəb

Bu gün yeniyetmə ailə tərəfindən daha çox kontrol edildiyini deyir və bunu mənfi hal kimi dəyərləndirir. Şübhəsiz, yeniyetmə məsələyə öz prizmasından yanaşır və özünü haqlı bilir. Valideyn prizmasından məsələyə yanaşdıqda ayrı bir mənzərənin şahidi oluruq. Valideyn uşağına çox bağlıdı, hər addımını nəzarət etmək istəyir. Çox yaxşı edir, öz övladıdı, özü bilər. Amma yox, özü bilmir. Bilsəydi, problemlər yaranmazdı. Valideyn övladı ilə davranmaqda çətinlik çəkir. Belə bir deyim var: “Uşaqlar ata-analarından daha çox zəmanəyə oxşayarlar.” Bu fikir indi və hər zaman aktual olub. Bəli, uşaqlar zəmanə uşaqlarıdı. Bu gün zəmanə və valideyn savaşı gedir. Dünənin uşağı, bu günün valideyni olan bizlər də bu gündən şikayət edib, o dünəninimizdən misallar gətiririk. 

Posttravmatik stress pozuntusu, yaşanmış travmatik stressdən sonra bir neçə simptomun ortaya çıxması ilə müşahidə olunan pozuntudur. Bu simptomlara hədsiz qorxu, çarəsizlik və ya dəhşətli anı yenidən yaşama aid edilir. Diaqnozun qoyulması üçün əlamətlər ən azı 1 ay müddətində intensiv şəkildə müşahidə olunmalı və klinik baxımdan bəlli narahatlığa və ya sosial, peşə keyfiyyətlərinə, funksionallığa və digər vacib sahələrdə problemlərin yaranmasına gətirib çıxarmalıdır.

Hər gün evdə dava-dalaş, həyat yoldaşı spirtli içkilərdən yaxud da narkotik maddələrdən asılıdır. Ancaq ailənin xanımı o ailəni dağıtmır, əksinə necə qoruyub saxlamaq istiqamətində mücadilə aparır. Bəzən onların bu cür fədakarlıqları ətrafdakılar tərəfindən qəribə qarşılanır. Əslində qarşı tərəfin bu cür fədakarlığının kökündə qeyd etdiyimiz həmin “qəhrəmanlıq” mifi dayanır. Çünki, qurbanlıq var, ona gərə də onu xilas etmək lazımdır.

Psixoloji konsultasiyaya qatılan insanın birmənalı şəkildə köməyə ehtiyacı var. Fərq etməz, problem onun özü ilə bağlıdır, yaxud da övladı, həyat yoldaşı, sevgilisi və s. Özünün həll etməkdə çətinlik çəkdiyi və bunu peşəkarın dəstəyi ilə aradan qaldırmaq istəyi onu psixoloji konsultasiyaya qatılmağa vadar edir. Sadəcə bugün konsultasiya prosesində problem yaradan məqam insanların çox vaxt ən sonda psxioloq yardımından faydalanmalarıdır ki, bu da konsultasiya prosesinin uzanmasına gətirib çıxarır. Əgər insanlar zamanında müraciət etsələr problemin çözülməsinə 2 -3 seans belə kifayət edər.

Son hadisələr bizim müharibə istəyimizi ortaya qoydu. İnanın, bundan sonra Azərbaycan əsgərinin boyu da uzanacaq, çəkisi də. Qələbəni hamımız bərabər yaşayarıq. Hər bir vətəndaş o anı səbirsizliklə gözləyir. Bu müddət ərzində soyuqqanlı olsaq, düşünürəm ki, çox şeylər qazanarıq. Müharibə qəhrəman yetişdirir. O qəhrəman isə xalqın genefondunu formalaşdırır. Bu gün bizim Mübarizimiz, Ramilimiz, Fəridimiz var. 

Nəyə görə sağlam bir insan oturduğu yerdə birdən-birdən dəli olmaqdan qorxsun? Nədir buna təsir göstərən? Öncəliklə onu vurğulayaq ki, bu problemin baş verməsinə insanın həyat tərzi böyük təsir göstərir. Məsələ burasındadır ki, monoton həyat insanlarda bu problemi daha da aktuallaşdırır. Nəticədə zaman keçdikcə insan norma ilə patologiyanı fərqləndirə bilmir. Nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu ayırmaqda çətinlik çəkir.

Hamımız hələ uşaqlıqdan həyatın fani olduğunu bilirik. “Bir gün gələn, bir gün gedər” deyib babalarımız. Ancaq uşaqlıqda biz ölümü qocalıqla bağlayırdıq. Yəni insan yalnız qocalanda ölür. Cavan ölümləri isə ölüm yox, “harasa gedib, gələcək” kimi anlayırdıq. Şüuraltı olaraq anamızın bizdən əvvəl öləcəyini düşünürdük. Ona görə də alternativlər axtarırdıq. Məsələn, anamızı gələcəkdə əvəz edə biləcək sevgilini. Tapdığımızda dayandıq, tapmayanda uzaqlaşdıq. Yenidən tapmaq üçün.

İnsan birinci növbədə ailə qurma tələbinin, daha doğrusu qurduğu münasibətin hansı səbəbdən ciddiləşdirmək istəyinə aydınlıq gətirməlidir. İnsanların bir qismi ayrılıqdan sonra sevdiyi insanı unutmaq, başqa bir qismi həyatında yenilik etmək, bir qismi də ailə üzvlərindən kiminsə könlünü şad etmək və s. üçün ailə qurmağa qərar verir. 

Tərəflər evliliyin ilk 3 ilini daha çox yeni mühitə – ailə mühitinə uyğunlaşma kimi dəyərləndirməli, qarşı tərəfin ailə üzvlərini tanımağa çalışmalı, gözlədiklərinin nələrdən ibarət olduğuna diqqət etməlidirlər. Statistika göstərir ki, bu dönəmdə adaptasiyanı doğru formada keçən ailələr zaman keçdikcə daha dayanıqlı ailə modelinə çevrilirlər. Yeni ailə qurub boşanan cütlüklər isə zaman keçdikcə hansı məqamları doğru keçmədiklərini anlayır, ancaq bu, heç də həmişə ailənin yenidən birləşməsi ilə nəticələnmir. Ona görə də belə hallarda tərəflər problemi subyektiv dəyərləndirməkdən daha çox mütəxəssis dəstəyi ilə həll etməyə üstünlük verməlidirlər.

Sosial statusuna görə müəllim istənilən şagirddən üstündür. Lakin bu müəllimin nüfuzundan sui-istifadə edilməsinə bəhanə olmamalıdır. Müəllim problemləri bacarıqla aradan qaldırmağı bacarmalıdır. Şagirdin davranışını təhlil edərkən müəllim motivləri araşdırmalı və əsassız nəticələr çıxarmamalıdır. Həvəsləndirmə və cəzalar vasitəsilə müəllim şagirdlərin məsuliyyətli, intizamlı davranışına nail ola bilər. Burada söhbət şagirdin özünə inamdan məhrum edən, yalanlar doğuran qorxu üzərində tərbiyədən getmir. 

Hər bir insanın həyatında ümidsiz anlar olur. İnsanların böyük bir qismi həyatlarının bəlli bir dönəmində fikrən intihar etmək düşüncəsində olurlar. Şübhəsiz ki, insanları intihara sövq edən daxilindəki ümidsizlikdir. Ümidsizliklə intihar arasında rabitə necə olur? Necə olur ki, çətin situasiyada insan intihar etmək haqqında düşünür. Bu əlaqə nədən yaranıb? Nitsşenin məşhur bir deyimi var; “Nə ki, bizi öldürmür, o bizi möhkəmləndirir.” 

Doğmalarınıza yaxın olun. O zaman kimsə aralığa girməz. Deyir, kirpilər yatanda bir-birlərinə qısılırlar. Belə olanda tikanları imkan vermir ki, kimsə onlara zərər versin. Təbiətdən öyrənəcək çox şeylər var. Yetər ki, mühakimə etməyək, anlamağa, nəticə çıxarmağa çalışaq. Bu həyatda heç kim, heç nədən sığortalanmayıb. 

Ailə, problem hər zaman olub. Sadəcə insanlar problem həll etməyə, onu aradan qaldırmağa, bu mümkün olmadıqda ən azında susmağa çalışırdılar. Bugün isə “Oğru elə bağırdı ki, doğrunun bağrı çatladı”nın şahidi oluruq. Dünən gizli etdiyimizi, bugün aşkar edirik, dünən içimizdə sevdiklərimizi, bugün aşkar sevirik. Insan psixologiyası mürəkkəbdir, ziddiyətlidir. Yazıldığı qədər də yazılmayan, araşdırılmayan kifayət qədər istiqamətləri var. Insan hər şey düşünə, xəyal edə bilər. Yetər ki, zərərli olmasın, kimsənin həyatına zərər verməsin.

İmperativ hallüsinasiyalar fərqli xəstəlik olaraq təsnif edilmir, əksər hallarda ciddi ruhi xəstəliklər və xüsusən də şizofreniyanın simptomatikasına daxil edilir. Statistikaya əsasən, şizofreniyalı xəstəliklərdə imperativ hallüsinasiyaların yayılma dərəcəsinin orta göstəricisi 53% təşkil edir. 30% xəstədə imperativ hallüsinasiyalar şəxsi tam olaraq özünə tabe etdirir. Hallüsinasiyaların məzmunu təsir dərəcəsindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, əgər pasiyent neqativ xarakterə malik olan mənasız və dağıdıcı əmrlər eşidirsə, bu zaman katatonik sindromla (bir nöqtəyə uzun müddət baxmaq) şəxsiyyətin dezorqanizasiya vəziyyəti müşahidə olunur. Katatonik impulslar görünməz və avtomatik şəkildə baş verə bilər.

Panik atak zamanı damarlarda daralma və ürək ritmlərində sürət artdığı üçün qan təzyiqində artım qeydə alınır. Yüksəlib, azalan təzyiq “oynayan təzyiq” şəklində özünü büruzə verir. Artan hipertoniyaya görə yanlış olaraq hipertoniya diaqnozu qoyulur və bununla bağlı medikamentoz terapiya tətbiq olunur. Bu yanaşma panik pozuntu diaqnozu dəqiqləşmiş xəstələrdə mövcud olan təşviş halının daha da artmasına səbəb olur. Panik pozuntu diaqnozu qoyulmuş xəstə hipertoniya xəstəsi olduğunu düşünərək somatik simptomlara köklənir və davamlı olaraq təzyiqinin qalxacağı, bilavasitə beyin qansızması keçirəcəyi narahatlığıyla həyat tərzində neqativ hallar yaşayır. Bu araşdırmada panik pozuntu ilə komorbid (yanaşı) müşahidə olunan artan təzyiq və onun insanın həyat fəaliyyətinə göstədiyi təsir öz əksini tapacaqdır.

Depressiyanın əsas xüsusiyyətləri pessimizm, halsızlıq, çarəsizlik və həyatdan zövq almamaq, komorbid (yanaşı) müşahidə olunan simptomlardır. Depressiv şəxslərdə dəyərsizlik hissi, heç bir işdə bacarığının fərqinə varmama, gələcəklə bağlı ümidsizlik, özgüvən əksikliyi kimi əlamətlər üstünlük təşkil edir. Məsələn: fərd öz işində uğursuz olacağına, ailəsini məmnun etməyəcəyini düşünür, sağlamlığıyla bağlı təşviş keçirir, mütəmadi olaraq hər problemdə özünü günahlandırır, gündəlik hadisələrə qarşı laqeyd yanaşır, həyatdan zövq almır.

Ananın övladına qarşı aşırı bağlılığı övladı real həyat yoldaşı ilə paylaşmaq istəməməsi gəlin-qayınana probleminin qabarıq formada yaranmasına gətirib çıxarır. Nəticədə qısa müddət sonra tərəflər arasındakı münasibətlərdə problemlər yaranmağa başlayır. Problemi çözmək üçün isə tərəflər heç də hər zaman onun uzunmüddətli həlli üzərində düşünmürlər. Əksinə qısa zamanda məsələyə “nöqtə” qoymağa çalışırlar.