XXI  əsrdə  şəxsiyyətin  formalaşması dövrü  nəinki  actual  nəzəri  metodo­loji , həm də önəmli praktik  problemdir.Şəxsiyyətin psixososial  sahəsinin inkişafı   çox  mürəkkəb  həm  də  özünəməxsus təzadları  olan bir  prosesdir. Maslounun söz­ləri  ilə  desək  insan  özü  ilə  yaşamaq  istədikdə özünüaktuallaşdırmağa  baş­layır.Yaradıcılıq  meylləri  də  özünüaktuallaşmanın  stixiyasını  təşkil  edir. Bu  sti­xiyada  təxəyyülün  rolu son  dərəcə  önəmlidir. Hisslərin  dalğasında  yaradılan təxəyyül  fenomeni  özünüaktuallaşdıran  hər  bir  şəxsin həyatında çox böyük  dö­nüş yaratmış  və  yaratmaqdadır.

    Müasir  psixologiyada   təxəyyülün  mahiyyətini  araşdırmaq  üçün   böyük elmi nəzəri dəyərə malik  olan  yeni  konseptual modellər əmələ  gəlmişdir. Bu mo­­dellər­də təxəyyülün  psixologiyası   artıq  ənənəvi  ölçülərlə deyil  yeni  köklü   nəzəri  metodoloji   aspektdə  açıqlanır .

I  konseptual model: Tamın  təxəyyül  möcüzələri.Görkəmli  sənətçilər-şairlər yazı­çılar rəssamlar bəstəkarlar təxəyyülü  ən  önəmli  xüsusiyyətlərindən  biri  sa­yı­lan  tamı   hissədən  əvvəl   görmə  möcüzəsini   kəşf  etmişlər. Ümumiyyətlə  80-ci illərin  axırları  90-cı  ilin  əvvəlləri aparılmış nəzəri  psixoloji  tədqiqatlarda   tamı  hissədən  öncə  görmək   təxəyyülü  ümumi  qanunauyğunluğudur.Tamin  his­sədən əvvəl müəyyənləşdirilməsi təxəyyül  psixologiyasının yaradıcı  aləminin  təməli hesab  olunur .

           Bədii yaradıcılıq və təsviri fəaliyyət sahəsində obrazlar aləminin infrastruk­tu­runun müəyyənləşdirilməsindən başlanan bu yolun instrumental əsası kreativ biliklər, bacarıqlar və vərdişlərlə şərtlənir. Rəssamın hansısa təbiət əsərini çəkməz­dən öncə  mənzərənin obrazını ümumi tamlığı ilə təxəyyülündə yaratması tamı his­sədən öncə görmə qabiliyyətidir.Eləcə də arxitektorun bina tikilişində onun hazır ma­ketinin təsviri ona bu prosesi həyata keçirməkdə böyük stimul və yaradıcı qüvvə verir.Tamı hissədən öncə görmə modelinə gender aspektindən yanaşmaq da müm­kündür.Bu yanaşmada çox maraqlı fərqlilik və müqayisələr tapmaq olar. Məsələn: Kişilər qadına nəzər yetirərkən onu tam bir obraz olaraq təxəyyüllərində kökləyirlər yəni ki, kişi bir qadını gül çələngi kimi görür. O, yalnız bir müddət sonra qadının manera və fizioloji xüsusiyyətlərinə, geyim tərzinə diqqət yetirir. Sanki, bu çələngi təşkil edən gülləri daha sonra görməyə və duymağa başlayır. Kişilərin qadınlara bu münasibəti məhz tamı hissədən öncədən görmə kimi əsaslandırıla bilər. Qadınlarda isə bu məsələ tamamilə fərqli xarakter daşıyır. Belə ki, qadın kişiyə nəzər yetirərkən əsas diqqəti kişilərin fizioloji xüsusiyyətlərinə manera və geyim mədəniyyətinə yönəldir. Ayrı-ayrı hissələrə yetirilən diqqətdən alınmış nəticə isə, qadın təxəyyülündə bir kişi obrazını formalaşdırır. Başqa cür desək,qadın təxəyyülündə kişi obrazının formalaşması hissələrdən tama doğru gedir. Göründüyü kimi tamı hissədən öncə görmə konsepsiyasında kişi və qadın təxəyyülündə gender psixologiyası əsas önəmli yer tutur.Şon Bern genderin  fərqli  xüsusiyyətlərini araşdırarkən insan  haqqında olan məlumatların  təhlili  zamanı   aydın  oldu  ki,insanlar  ünsiyyət  zamanı  rast  gəldiyi  adamın saçının gözünün rəngini  yadda  saxlamır. Onun  necə geyindiyini, adını  unudur. Lakin  onun  qadın  və  ya   kişi  olduğunu  xatırlaya  bilir. Bu  halda gender  sosial təbəqə üçün  bizi  əhatə  edən insanlar  haqqında informasiyaların təhlili  üçün  vacib  amildir .

II konseptual model: təxəyyülün məcaz möcüzələridir. Məcazla insanın dünya ilə özü arasında təsəvvürlərində xüsusi yer tutur. Məcazda bir hadisə haqqında aydın təsəvvür yaratmaq üçün o, başqa oxşar hadisəyə məxsus əlamətlərlə  səciy­yə­lən­dirilir.Təxəyyül sürəti hər hansı bir əlamətin oxşarlığına görə deyil, funksiya­nın bir obyektdən başqasına keçirilməsi yolu ilə yaradılır. Təxəyyülün məcaz mö­cü­zə­lərinin çalarlarına gender psixologiyasında da rast gəlirik.Qadınların gündəlik həyat tərzində ictimai yerlərdə, evdə, ailə qayğısı,məişət işləri əsnasında yaranan məcazları hər zaman öz rəngarəngliyi ilə gözə çarpır. Məsələn: uşağını yatızdıran ananın sirli sehrli əzizləmələrində övladına “Quzum beşikdə mışıl-mışıl yatır”, hə­yat yoldaşına müraciətdə “dağ gövdəli igidim”,”evimin dirəyi”kimi məcazları daim söylənilmişdir kişilərin də qadınına “mənim gülüm”,”mənim günəşim”, ”şirin dil­lim”, ”ahu baxışlım” məcazlarını qeyd etməmək olmur. Ailədə olan münasibətin kö­kündə sevgi, mərhəmət, qayğı, qarşılıqlı hörmət və güzəşt dayanırsa bu ailədə bö­yüyən uşaqların təxəyyülü bu şirin məcazlara köklənərək həyata daha kreativ baxışlarla süstlənir. Bəzən isə bunun əksi olaraq ailədə istifadə olunan “başını yemək”, ”zəhərini tökmək”, ”qəlbi qırmaq” kimi məcazları bu cür mühitdə böyüyən uşaqların təxəyyülündə fərql yanaşmalar olur. Onların həyata baxışı sonraki mərhələrdə öz ailədaxili münasibətlərində özünü göstərir

III konseptual model: təxəyyül anlamı məkanında. Təxəyyülü idrak prosesi ki­mi öyrəniblər.Onu kreativ proses kimi deyil koqnitiv proses kimi təhlil ediblər .

Təxəyyül, fantaziya real gerçəkliyin yeni  gözlənilməz ,adət edilməmiş birləşmə və rabitələrdə  inikasıdır.Həyatdan  götürülmüş keçmiş  təcrübədən əxz  olunmuş say­sız  hesabsız faktların  niyyətli  və  niyyətsiz  təhlilinin  nəticəsi  olan təxəyyül  ya­ra­dıcı  fəaliyyətin  zəruri  elementidir. Bədii yaradıcılıqda  iştirak  edən  təxəyyülə  müvafiq  olaraq, bu  müddəanı K.Paustovskinin  aşağıdakı fikri  ilə aydınlaşdırmaq olar.”Hər  dəqiqə ,təsadüfən ağızdan  çıxan hər  kəlmə,hər  təsadüfi  baxış, hər  də­rin  ya dəyaz  fikir, insan  qəlbində baş  verən ən adi dəyişiklik, eləcə də havada  uçan  adicə  qovuq pərğusu, gecənin  zülmətində  görünən  ulduz  parıltısı kimi par­laq qızıl  tozu  zərrələridir.

          Bu  zərrələri  biz  ədiblər on illər boyunca yığırıq, özümüzdən xəbərsiz  top­la­yırıq,  əridib külçə eləyirik, sonra  da ondan “qızıl  güllərimizi”-povestlərimizi, romanlarımızı, poemalarımızı  yaradırıq” .

          Psixologiya sahəsinin öz məntiqi var. Bu məntiq eksperimental axtarışlarla qaynaqlanır. Bu eksperimentlərdə anlama bacarığı kimi təxəyyülün psixopedaqoji

effektləri açıqlanmalı və ən başlıcası onun psixopedaqoji texnologiyası yaradılma­lıdır.

IV konseptual model: qeyri-müəyyənliyin təxəyyül mənzərəsi yarananda.

          Müasir təsəvvürlərə görə problem situasiyası qeyri-müəyyənliklə səciyyələ­nəndə təxəyyül xüsusiylə aktivləşir: elə ki, problem situasiyasında ilkin məlumat­ları dəqiq təhlil etmək imkanı olmur, problem təxəyyülün qanadlarında həll olun­ma­ğa başlayır. Qeyri-müəyyənliyin təxəyyül mənzərəsinə gender aspektindən də yanaşmaq mümkündür.Qadın və kişilərin psixoloji durumundan asılı olaraq rastlaş­dığı situasiyaya, problematik məsələlərə yanaşmaları müxtəlif olur.Bəzən kişilərdə qeyri-müəyyən vəziyyətdən çıxış yolu dəqiq məntiqə əsaslanmış düşüncələrdən do­ğur. Eyni vəziyyətdə isə qadınlar kişilərə nisbətən yaranmış situasiyaya daha çe- vik reaksiya göstərə bilirlər. Bunun da əsas səbəblərindən biri isə qadına xas olan qayğıkeşlik hissidir. Qeyri-müəyyən vəziyyət yaranarkən qadınların zəngin təxəy­yülü işə düşür. Bu konsepsiya qadınlıq şücaəti, iradəsi, ana qayğısı və nəvazişinin köməyi   ilə öz həqiqi yoluna qoyulur.

V konseptual model: təxəyyülün psixoterapevtik əhəmiyyəti çox böyükdür. Müəy­yən edilmişdir ki, insan fəaliyyət göstərəcəyi stiusiyanı öz təxəyyülündə ay­dın canlandırdıqda işi daha yaxşı icra edir.Yeniyetmə və gənc oğlanlar öz inte­lek­tual səviyyələrini artırmaq arzusu ilə yaşayır. Bu yaşda oğlanların ilk məhəbbətinin şirin xəyalları canlanır.Təxəyyüllərində özlərini müstəqil həyata qədəm qoymuş la­yiqli insan, ailə başcısı, vəzifə sahibi kimi görürlər. Müsbət obrazlar ideal hesab et­dikləri insanların həyat və fəaliyyəti onlara xüsusi örnək olur. Qızlarda bu yaşda xə­yallarında özlərinin kənara xoş təsir bağışlayacaq bir görkəmdə görmək istəyi for­­malaşır. Rəqabət hissi ilə həmyaşıdlarından öndə getmək arzusu onları möcü­zə­li, kreativ obrazlar aləminə atılmağa kömək edir. Bu təxəyyül obrazları onların məq­­sədə doğru irəliləməsinə, sağlam düşüncələrinin inkişafına stimul yaradır.    Təxəyyül insan əməli ilə həmahəngdir. İnsanın yetkin yaşında həyata baxışı daha məntiqli daha səbirli olur. O,təxəyyülündə yaratdıqları xəyallardan uzaq, həyata re­al baxışlarla baxan və onu olduğu kimi görən düşüncələrə sahib olur.Amma bu heç də yetkinlik dövründə fantaziyalar və xəyyallar üzərində qurulmuş düşüncələrin yox olması demək deyil. Sadəcə il  bə il tədricən reallıqlara əsaslanan düşüncələr ar­zu və xəyallara süstlənmiş fikirləri sıxaraq zəiflədir.Yaşlı qadın və kişilərin təxə­yyülü əslində bir səhnəyə bənzəyir. Onlar həyatda oynaya bilmədiyi ancaq oyna­maq istədiyi rolu xoş xəyallara dalanda təxəyyül tamaşasında oynayır. Bu tamaşa­da baş qəhrəman mütləq onlar özləridir.Nə kimdənsə qorxuları var, nə də asılılı­ğı. Həyatda çəkindiyi,qabağından qaçdığı adamın gözünün içinə təxəyyül anında dik baxır.Onu təhqir edir, boğur,öldürür bu yolla ürəyindən tikan çıxarır  sakitləşir.

          Beləliklə də insan təxəyyül oyunu ilə özünün bir qayda olaraq  həmçinin  psi­xi   sağlamlığını qoruyur.  

          Gender psixologiyası ilə bağlı tədqiqatlarda kişi və qadın cinsinə mənsub insanların şəxsiyyət keyfiyyətlərinin müqayisəli tədqiqinə diqqət yönəldilir . Məhz bu səbəbdən təxəyyülün konseptual modellərini gender problemi çevrəsində təhlil edərək belə nəticə əldə edirik ki, bu səpgidə mövzunun işlənməsi müasir psixologiya elmi­nə da­ha zəngin tövhə verə biləcək tədqiqtalarla zənginləşməlidir.

Psixoloq,Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin psixologiya kafedrasının müəlliməsi

Gülər Məmmədova