Müasir cəmiyyətin xəstəliyi olaraq ifadə edilən stress,əslində gündəlik həyatın bir hissəsidir.Demək olar ki,hər kəs,fərqinə varmasa da,çox böyük bir stress yükünə malikdir.Gündəlik həyatınızda dəyişikliyə səbəb olan hər hansı bir şey,bədən sağlamlığınızda meydana gələ biləcək bir dəyişmə həyatınızda stressə yol aça bilər.Yenə gündəlik həyatınızdakı dəyişikliklər,anlaşılmazlıqlar, qarşıdurmalar da stress yaşamanıza səbəb ola bilər.Stress yaradan bir vəziyyətlə qarşılaşdığınızda nə etdiyiniz,stress səviyyənizə təsir etməkdədir.Tədqiqatçılar,stress səviyyənizin yüksəlməsinə və uzun müddət bu şəkildə davam etməsinə icazə verirsinizsə,yüksək qarşılıq ödəməyə hazır olmağınız lazım olduğunu göstərir.Çünki siz stressdəykən somatik-psixoloji və davranış dəyişiklikləri yaşayırsınız.

Fiziki dəyişikliklər:

• Təzyiq yüksəlməsi:Stressli vəziyyətlərə qarşı fiziki reaksiyalar ən çox ürək və damar sisteminiz üzərində görülür.Araşdırmalar stress səviyyəsi ilə yüksək təzyiq arasında yüksək bir əlaqə olduğunu göstərir .
• Həzm pozğunluğu:Stress davam etdiyində həyəcan,iştahsızlıq,mədə bulanması,qarın ağrısı və bağırsaq fəaliyyətində artım ya da pozulma görülə bilər.
• Tərləmə:Stress qaynaqları ilə qarşılaşdığınızda tərləməniz artar.Tədqiqatlar insanlarda iki növ tərləmə olduğunu göstərir.Birinci növ tərləmə,temperaturun yüksəlməsindən;digəri isə stressdən qaynaqlanmaqdadır.Stress səbəbiylə olan tərləmə,xüsusilə ovuc içi,ayaq bazasında daha tez rastlanarkən;istilikdən qaynaqlı tərləmə daha çox baş,boyun və gövdədə daha çox görülər.
• Təngnəfəslik:Stressdəykən daha çox oksigen alma ehtiyacı duyarsınız və daha tez-tez və kəsik-kəsik nəfəs alma ehtiyacı hiss edərsiniz.
• Baş ağrısı:Stressin səbəb olduğu gərginlik,damarlarınızın daralmasına,başınızın müəyyən bölgələrinə gedən qan axınının pozulmasına və o bölgəyə gedən qanın azalmasına səbəb olmaqdadır.Stress səbəbiylə ortaya çıxan əzələ sıxılmaları baş ağrılarına gətirib çıxarar.
• Yorğunluq:Stress səviyyənizin yüksək olması,bu stresslə baş edə bilmədiyinizdə bir müddət sonra özünüzü yorğun hiss etmənizə səbəb olacaq.
• Mədə bulanması:Yaşadığınız stressin fizioloji təsirləri səbəbiylə mədə və həzm sisteminiz təsirlənər və mədə bulanması yaşamanıza səbəb ola bilər.

Psixoloji və zehni dəyişiklikləri:

Stressdəykən bir sıra psixoloji və zehni dəyişmələr də göstərirsiniz. bunlar:

• Gərginlik:Stress yaradan bir vəziyyətlə qarşılaşdığınızda,əzələ və əsəbi gərginlik ortaya çıxar.Bu vəziyyət davam etsə bir müddət sonra hirs partlamalarına çevrilə bilər.
• Davamlı narahatlıq:Stressli vəziyyətdəykən narahatlıq səviyyəniz artar.
• Çatışmazlıq duyğusu:Çatışmazlıq bir müddət sonra sizi ümidsizliyə apara bilər.Bu vəziyyət enerjinizi alar və performansınızı salar.
• Duyğusal eniş-çıxışlar:Stressdən duyğusal vəziyyətiniz təsirlənər;tez ağlama,kövrəklik,hirs və həddindən artıq həssaslıq yaşaya bilərsiniz.
• Konsentrə olmaqda çətinlik:Stress altındaykən zehininizdən bir çox düşüncə keçər və dağılar, etdiyiniz işə köklənmədə çətinlik yaşayarsınız.

Davranışda olan dəyişikliklər:

Stress vəziyyətində olanda davranışlarınızda da bir sıra dəyişmələr olur.Bunlar:

• Yuxusuzluq:Stress yuxu problemlərinə yol aça bilər.Çox yatmaq istəyi ya da yuxusuzluq müşahidə olunur.Yuxusuzluq,yuxuya dalma çətinliyi ya da gecə boyunca kəsilməz olaraq yatma problemi yaşamanızı təmin edə bilər.
• Yemə pozğunluqları:Stress səviyyəniz artdıqda,iştahanız kəsilə azala bilər ya da normalda yediyinizdən daha çox yemək yeyə bilərsiniz.
• Siqaret və spirt istifadəsində artım:Ağır stress yaşadığınızda gərginliyinizi azaltmaq üçün siqaret və spirt içməyə yönələ bilir.Halbuki düşünülənin əksinə,siqaret və spirt anlıq rahatlama təmin etsə də stresslə baş etmədə təsirli olmamaqdadır.
• Performansın enməsi:Yaşadığınız stress,nəzarət edilmədiyində iş həyatınıza da öz əksini göstərir.İşə fokuslanmaqda çətinlik yaşayarsınız və bu vəziyyət performansınızın düşməsinə səbəb ola bilər.
• Sosial əlaqələrdə pozulma:Stress vəziyyətindəykən,daha kövrək və həssas ola bilərsiniz,tək qalma, kimsəylə görüşmək istəməmə ya da çox gərgin olma nəticəsində yaşanan partlamalar ətrafınızdakı kəslərə əks oluna bilər və əlaqələrinizi pozulmasına səbəb olar.

Stressi həyatınızda yox saymaq,stressiz bir həyat düşünməniz mümkün deyil,amma stresslə başa çıxa bilərsiniz.Bunun üçün:

Həyatınızda stress yaradan nələr var nəzər yetirin:Bunun üçün sizi yaxın zamanlarda stressə salan vəziyyətləri düşünün.Ən böyük 3 stress ünsürünüz harada iştirak edir?İş mi şəxsi həyat mı?Bunlar anlıq stress yoxsa davamlı mı?Stress qaynaqlarınız təyin olunduğu təqdirdə,variantlarınız olduğu mövzusunda daha məlumatlı olarsınız.Stress yaradan vəziyyət qarşısında 2 variantınız var.Ya stressə qapıla ya da stress ünsürü ilə baş edə bilərsiniz.

İdarənizdə olan qismi təyin edin və onunla məşğul olun:Həyatınızdakı bəzi stress faktorlarınız üzərində idarəniz olmaya bilər (məsələn:hava vəziyyətinin necə olacağı) bəzi faktorlar üzərində bir qisimində idarəniz vardır (məsələn:tıxac.Yaşadığınız şəhərin yol sıxlığı tamamilə sizin idarənizdə deyil amma istifadə olunan yolu və nəqliyyat vasitəsini təyin etmək sizin kontrolunuzdadır) bəzi stress faktorları isə sizin kontrolunuzdadır.Stressin mənfi təsirlərindən xilas olmaq üçün haralarda nəzarət sahibi olduğunuzu təyin etməniz və uyğun olduğunda hərəkətə keçməniz əhəmiyyətlidir.İdarənin sizdə olmadığı hallarda stress faktorlarını dəyişdirmək yerinə vəziyyətə uyğunlaşmağınız və idarə etmək əhəmiyyətlidir.

Problem açma bacarıqlarınızı artırın:Bir problemlə qarşılaşdığınız zaman bu problemi bir "təhdid" , "təhlükə" ya da " itkin" olaraq mənalandırdığınız təqdirdə,stress reaksiyaları yaşamağa başlayarsınız və bu problemi həll edənə qədər stressin yaratdığı gərginlik və qayğının təsiri artaraq davam edər. Problemdən qaçmaq,yaşadığınız gərginliyi daha uzun müddət yaşamanızı təmin edər.Problem həll etmə bacarıqlarınızı inkişaf etdirmək,yaşadığınız problemlərin daha asan və sürətli müddətdə həll etməniziı və yaşadığınız stressi ən aza endirməyinizi təmin edəcək.

Sizə müsbət təsir edən şeylər edin:Həyatınızdakı sizə stress yaradan vəziyyətləri dərhal dəyişdirməyə ya da həyatınızdan çıxarmaq mümkün olmaya bilər.Yaşadığınız stressi idarə altına almaq üçün sizə yaxşı gələn şeyləri edin ( Məsələn ; gediş etmək,şəkil çəkmək,kinoya getmək,rəqs etmək,oyun oynamaq,yoldaşlar,qohumlar ilə görüşmək və s.).

Lazım olduğunda mütəxəssis köməyi alın:Stressinizi idarə etmədə çətinlik çəkirsinizsə,bir ekspertdən dəstək alın.Unutmayın stressinizi idarə etməyi öyrəndiyinizdə həyatınızda bir çox şey sizə daha pozitiv gələcək.

Nərmin Quliyeva

Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi