Xroniki yorğunluq bir sindromdur. Xüsusilə təhsilli,gəlir səviyyəsi yüksək və çalışan seqmentdəki ağ irqdə daha sıx görülür.Xroniki yorğunluq sindromu,çox məşhur bir sağlamlıq problemi olmasa da bir çox adama təsir edir.Xəstəlik,təxminən yüzdə 70 nisbətində qadınları və xüsusilə də 30-50 yaş qrupunu təsiri altına alır.Xəstəlik,hələ çox yaxşı tanınmayan,bu səbəblə də çoxu zaman diaqnozu qoyula və gözdən qaçan bir problemdir.Bununla birlikdə Avropa ölkələrində və Amerikada xroniki yorğunluq sindromu,uzun müddətdir ki,geniş yayılmışdır.

Xroniki yorğunluq sindromu səbəbi və başlanğıc tarixi tam olaraq bilinməyən ancaq çox da uzun və davamlı olmayan bir yorğunluğun ən az 6 ay və ya daha uzun bir müddət davam etməsiylə ortaya çıxan bir vəziyyət olaraq təyin olunur.Xroniki yorğunluq sindromu diaqnozu qoymaq üçün tibbi hekayə,fiziki müayinə,ruhi vəziyyətin və laboratoriya tapıntılarının qiymətləndirilməsi lazımdır.

Xəstəliyin diaqnozu:

Xroniki yorğunluq sindromu diaqnozu üçün aşağıdakı iki meyarın olması lazımdır:klinika olaraq qiymətləndirilmiş,naməlum davamlı və ya təkrarlayan yorğunluğun yeni və ya bilinən bir zamanda başlaması,davam edən bir hərəkətlilik nəticəsində olmaması,əsas olaraq dincəldikdə yüngülləşməməsi və mövcud iş,təhsil,ictimai və xüsusi həyat fəaliyyətlərində diqqətə çarpan azalmaya gətirib çıxarması, xroniki yorğunluq sindromunun olma ehtimalı düşünülməlidir.

Eyni zamanda aşağıdakı simptomlardan 4 və ya daha çoxunun olması və bunların ardıcıl 6 ay və ya daha uzun müddət ərzində davam etməsi və yorğunluqdan daha əvvəl başlamaması lazımdır.

1. Qısa müddət ərzində yaddaşda və ya konsentrasiyada əhəmiyyətli pozulma

2.Boğaz ağrısı

3. Limfa vəzilərində həssaslıq

4.Əzələ ağrısı

5. Müxtəlif oynaqlarda qızartı və ya şişlik olmadan ağrı olması

6. Yeni yaranan, şəkil dəyişdirən və ya ciddiləşən baş ağrısı

7. Səhər oyanan zaman özünə gələ bilməmə (yuxulu olma halının davam etməsi)

8. Edilən bir iş sonrası 24 saatdan daha çox müddətdə keçən qırıqlıq

Bu əsas simptomlar yanında qarın ağrısı,alkol intoleransı,qabarıqlıq,sinə ağrısı,sərsəmlik,xroniki öskürək,dairə,ağız və göz quruluğu,qulaq ağrısı,çənə ağrısı,səhər qatılığı,ürək bulanma,gecə tərləməsi,psixoloji problemlər (depressiya, əsəbilik,anksiyete,panik atak),nəfəs darlığı,dəri həssaslığı və kilo itkisi kimi simptomların mövcudluğu da ifadə edilir.Xroniki yorğunluq sindromunun mümkün səbəbləri 5 başlıq altında toplanır:

 İnfeksion agentlər (xüsusilə bəzi viruslar günahlandırılmışdır)

1. Immunoloji səbəblər (immunitet sistemiylə əlaqədar)

2. Hormonal səbəblər (hipotalamus-hipofiz-adrenal döngü ilə əlaqədar)

3. Sinir səbəbli hipotansiyon

4. Qidalanma pozğunluğu

5.Psixoloji vəziyyət

Stress həyatın bir parçasıdır.Ancaq idarə edilə bilməyən stress başqa xəstəliklərin yanında xroniki yorğunluq sindromunun da ən əhəmiyyətli səbəbi olaraq görülür.Bunun yanında digər səbəblərin də faktor ola biləcəyinə dair nəşrlər var,ancaq qidalanma pozğunluğunun tək başına bir səbəb ola bilməyəcəyi lakin balanslı bir qidalanmanın tətbiq olunması lazım olduğu düşünülür.

Xroniki yorğunluq sindromu diaqnozunu təyin edəcək xüsusi bir test yoxdur.Yorğunluq səbəbi ola biləcək digər klinika vəziyyətlər xaricləndikdən sonra diaqnoz qoyulur.Xüsusilə depressiya ilə xroniki yorğunluq sindromunun qarşılaşdırılmaması lazımdır.Bununla birlikdə xəstələrdə zamanla ruhi pozğunluqlar və xüsusilə depressiya meydana gələ bilər.Ancaq bu depresiya olan hər kəsdə xroniki yorğunluq sindromu var mənasını verməz.

Həyat keyfiyyətini necə təsir edir?

Xroniki yorğunluq sindromu,həyat keyfiyyətinə mənfi istiqamətdə təsir edir.Bu sindromun təsiri altında qalan insanlar,ciddi bir əmək itkisinə uğrayır.Belə ki, bu itkin yüzdə 50-ə qədər çata bilir,hətta şəxs aylarla çalışa bilməyəcək nöqtəyə belə gələ bilir.Bunun yanında,şəxs yuxu problemləriylə qarşılaşdığı üçün gün ərzində diqqətini yığmaqda çətinlik çəkə,unutqan ola bilər və aqressiv hərəkətlər göstərə bilər.

Əvvəlcə stresi idarə etməyi bacarmalıyıq.Hər kəsin bir stress norması vardır və bu normanı aşmamaq lazımdır.Nizamlı həyat tərzi,yüngül fiziki məşqlər, sağlam qidalanmaq və ideal kilonu qorumaq da xroniki yorğunluq sindromu və bənzəri narahatlıqlardan qorunmaq üçün tətbiq olunması lazım olan təməl qaydalardır.Ayrıca yuxu ritminə diqqət etmək lazımdır.Rahat bir yuxu üçün yatağa girmədən əvvəl gündəlik bütün stress səbəblərinizi ağılınızdan uzaqlaşdırmaq,xoşunuza gələn mövzuları düşünmək və ya xoşlandığınız bir filmi seyr etmək nizamlı bir yuxunu təmin edə bilər.Spirt və siqareti azaltmaq da yorğunluqdan qurtulmada ən əhəmiyyətli faktorlardan biridir.Mümkünsə iş sıxlığını azaltmaq,məsuliyyətləri paylaşmaq və ya qısa müddətli iş mühitindən uzaqlaşmaq faydalı ola bilər. Yoga və meditasiyanın da faydalı olduğu ifadə edilir.Ayrıca mütləq həkim idarəsində olmaq şərti ilə müəyyən müddət üçün vitamin və mineral müalicəsi məsləhətdir.

Müalicədə nəyə diqqət etməli?

Diaqnozun qoyulması və müalicənin planlaşdırılması multidisipliner bir yanaşma şərti mütləq olaraq qeyd edilir.Yəni, müalicədən müvəffəqiyyətli nəticə alına bilməsi üçün psixiatr,psixoloq,fizyoterapevt, dietoloq,nevroloq və endokrinoloqun ortaq çalışması lazımdır.Diaqnoz qoyulduğunda həkimlər xəstəni etməsi lazım olan məşqlər,iş tempi,qidalanma vərdişləri,stressdən təmizlənmə üsulları, şikayətlənmələri artıran və azaldan faktorlar mövzusunda məlumatlandırır.Ardından şikayətə istiqamətli müalicə yoluna gedilir.

Nərmin Quliyeva
Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi