- Doktor, gəlin ümumi sualdan başlayaq. Sənət adamlarının psixologiyası digər adamların psixologiyasından fərqlənirmi?
- Onların psixologiyası, həyata baxışı təbii ki, başqa adamlardan fərqlənir. Ən birinci ona görə ki, onların təfəkkürü bədii təfəkkürdür. Onların təfəkkür, emosiyaları o biri tipli insanlardan fərqlənir. Məsəl üçün, texniki təfəkkür tipli insanlar daha çox riyaziyyatçı, fizik olurlar. Bədii təfəkkürlü insanlar isə mədəniyyət istiqamətində çalışırlar. Psixologiya sahəsində olan araşdırmalar bu qənaətə gəlməyə imkan verir ki, yaradıcı insanlar, xüsusən yazıçılarda psixi pozuntu olur. Əgər onlarda psixi pozuntu olmasaydı dahi ola bilməzdilər.
Lakin burda bir şey qeyd etmək lazımdır. Çezare Lambrozo da “Dahilik və dəlilik” kitabında yazmışdı ki, bütün dahilər ruhi xəstədirlər, amma bütün ruhi xəstələr dahi deyil. Ona görə ki, dahi olmaq üçün tək ruhi xəstəlik azdır. Ruhi xəstəlik dahi insanlara öz dahiliklərini üzə çıxarmağa kömək edə bilər. Adi insanlar ağlı, qabiliyyəti, intellekti, bacarığı ilə seçilsələr də bunu üzə çıxarmağa çəkinirlər. Utanırlar, qorxurlar, özlərinə arxayın deyillər. Öz potensiallarını aşağı qiymətləndirirlər. Və ya onlar “palaza bürün, elnən sürün” prinsipi ilə yaşayırlar. Belələri daha çox problemsiz, sakit həyat seçirlər. Psixi xəstələr isə onunla fərqlənirlər ki, onlarda “yox” söhbəti olmur. Adi insanlarda belə deyil, nə olar, nə olmaz, nə düzgündü, nə düzgün deyil, ölçüb-biçirlər. Adi adamlar cəmiyyətin tələbini nəzərə alırlar: biz gərək özümüzü yığışdıraq. Xəstə adamlardasa belə deyil. Onlar nə istəyirlərsə onu da edirlər.
Hamiləlik dövrü, ana üçün həm fiziki, həm də psixoloji dəyişikliklərin yaşandığı mərhələdir. Ana ilə uşaq arasındakı münasibət qadının hamilə olduğunu öyrəndiyi andan etibarən başlayır. Buna görə də ananın hamiləlik dövrünü necə keçirməsi, uşağı hansı yolla dünyaya gətirməsi, ana ilə uşaq arasındakı emosional kontaktın formalaşmasına təsir göstərir. Analıq duyğusunun hiss edilməyə başladığı bu dönəm sosial və duyğusal sahələrdə müxtəlif dəyişikliklərə, eyni zamanda fiziki görünüş, özünü dərk və sosial rolda fərqliliyin yaranmasına səbəb olan və bundan dolayı təşviş hissinin müşahidə olunduğu mərhələdir.
Əgər düşüncələrimizi,emosiyalarımızı düzgün idarə edə bilsək,fiziki cəhətdən də gümrah olarıq.
Keçmişdə yaşanan narahatlığın bu günə təsirləri hansı formada reallaşır? Gündəlik problemlərin keçmişdəki bir travma ilə əlaqəsi varmı? İnsanın bu gün yaşadığı problemlərə səbəb olaraq, yaxın ya da uzaq keçmişdə yaşadığı neqativlikləri göstərməsi, problemin mənbəyinə çatmaq üçün kifayət edər? Belə bir şüura sahib olmaq problemin çıxış yolu kimi ola bilər? Və ya bu vəziyyətdə əksinə fərdin hazırda qarşılaşdığı çətinliklərin mənbəyi keçmiş yaşadığı proseslərdə gizlənmiş ola bilər?
Yuxu pozuntuları özünü bir çox formalarda göstərir. Daha tez-tez rast gəldiyimiz yuxuya getmədə çətinliklər və yuxunun keyfiyyətinin aşağı olmasıdır. Bunlardan başqa yuxuda qorxu sindromu, qorxulu yuxular, narahat ayaq sindromu, yuxu apnoyesi (tənəffüsün ani dayanması – daha çox xoruldayan insanlarda olur) kimi yuxu parasomniyaları məlumdur.
OKP-nin əlamətləri obssesiya və kompulsiya, yəni fikir və davranışlar eləcə də həyəcan, depressiyasıdır.
İpoxondriyalı xəstələrə verə biləcəyimiz məsləhətlər içərisində birincisi bu insanların müxtəlif həkimləri gəzmək əvəzinə güvənə biləcəyi tək bir həkimlə müalicəsini davam etdirmələridir. Çünki şəxsin bu cür həkimləri gəzməsi vəziyyətinin daha da pisləşməsinə səbəb olacaq. Onlar dərman reklamlarını izləməkdən, dərmanlar və xəstəliklər haqqında jurnallarda və internetdə məlumat axtarmaqdan çəkinməlidirlər.
anlayış halına gəlir.Narahat bir baxışdan sonra ümumiyyətlə eşitdiyimiz söz, “yəni şizofreniyamı?” olar.Buna görə şizofreniya və şizoaffektiv pozğunluğun fərqlərini açıqlamaq faydalı olardı.
dövrdə uşaqda fiziki, psixoloji, duyğu ve davranış olaraq diqqətə çarpan dəyişikliklər müşahidə edilir. Bu dəyişikliklər əvvəlcə yeniyetməni yorur. Yeni bədəninə, sürətlə dəyişən hisslərinə, mənasız davranışlarına uyğunluq göstərmək və bunları kontrol edə bilməmək yeniyetməni çaşdırır. Bu səbəbdən də bu mərhələdə yeniyetməyə qarşı anlayışlı olmalı və bu dövrü rahatlıqla keçirməsini təmin etməkdir.
Müalicə spirtdən təmizləmə proqramıyla başlaya bilər.Xəstə spirtdən təmizləmə xidmətlərində müalicəyə alınır və məhrumluq əlamətləri baxımından diqqətlə izlənir.Bu adətən 4-7 günlük bir müddətdir və bu müddət içində sakitləşdiricilərin istifadə edilməsi də çox vaxt lazımlı olur.Əgər məhrumluq əlamətləri ortaya çıxarsa bir həkimin rəhbərliyinə ehtiyac duyula bilər.Ayrıca bəzi alkoqoliklər üçün bu dövrdə depressiya müalicəsi də lazım ola bilər,şiddətli məhrumluq əlamətləri olan alkoqoliklər gərgin,əsəbi ola bilər və hətta şüur itkiləri belə görülə bilər.
Depersonalizasiya və derealizasiya sindromu müxtəlif emosional pozuntularla müşayiət olunur. Kədər, qorxu və ya bütün hissiyyatların sönməsi kimi əlamətlər qeyd edilir. Bu sindrom şizofreniyada (süst gedişli fasiləsiz formada) MDP-nin depressiv fazasında, epilepsiya xəstəliyində, mərkəzi sinir sisteminin orqanik pozuntularında, nadir hallarda isə psixopatiyalar zamanı rast gəlinir.
Bu xəstəlik ümumiyyətlə,yeniyetməlik dövründə,nadir olaraq da yetkin çağında başlayır. Həddindən artıq arıqlamaq tutqunu hər adamda meydana gələ bilər. Bu vəziyyət ümumiyyətlə, insanın çox şişmanladığı məntiqiylə şişirdilmiş bir şəkildə rejim tətbiqi ilə başlayır,əvvəllər idarə edilə bilən iştah bir müddət sonra yox olur və zəifləmə normal ölçüləri aşır.
Uşaqlıqda başı barmaqlıqlar arasına sıxışan,bir hovuza düşüb boğulma təhlükəsi keçirən,qaranlıq bir otaqda kilidli qalan,ailə tərəfindən kilidli bir avtomobildə buraxılan uşaqlarda,irəlidə klostrofobiyanın inkişaf riski daha çoxdur.
Post travmatik stress pozuntusu ümumiyyətlə,həyatı təhdid edən bir hadisədən sonra başlayan və həyat keyfiyyətini aşağı salan bir problemdir.İlk olaraq,döyüş sonrası əsgərlərdə təyin olmasına baxmayaraq təyyarə qəzaları,qaçırılma,təbii fəlakətlər (zəlzələ, sel ...) sonrasında da müşahidə edilir.Şəxs travmatik hadisəni və bunun perseptual-koqnitiv-emosional hissələrini yuxularında və gün ərzində təkrarlanan şəkildə yaşayır.Bu feedback`lar (geriyə dönmələr) hadisəni eyni canlılığı ilə pasiyentə yaşadır və həyat keyfiyyətini diqqətə çarpan bir şəkildə aşağı salər.Psixoanalitik modelə görə travmanın keçmişdə yaşanan həll olunmamış psixoloji konfliktləri canlandırdığı hipotezini müdafiə edir.Koqnitiv baxımdan,beyin travma əsnasındakı daimi məlumat axınını,mənalandırma və maneə törətmə ilə işləməyə çalışır.Bioloji modellərdə isə hiperaktiv olaraq çalışan bir çox neurotransmitter sisteminə diqqət çəkilmişdir.Xüsusilə,hipotalamo-pitüiter-adrenal sistemin həddindən artıq olduğu düşünülür.
Travmadan sonrakı dövrlərdə patoloji prosesin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranarsa (psixogen,somatogen və s. amillərin olması) travmatik asteniya,nevrozabənzər,psixotabənzər hallar və parkinsonizm tədricən ağırlaşaraq müxtəlif psixozlar səviyyəsinə çata bilər.Belə ağırlaşmaların inkişafı 10-12 ildən sonra,affektiv,hallüsinator sayıqlama əlamətləri ilə büruzə verir.Affektiv psixozlar maniakal və depressiv tumaların bir-birini əvəz etməsi ilə cərəyan edir.Qadınlar arasında daha tez-tez rast gəlinir.Maniakal sindromun meydana çıxmasından əvvəl qıcığa qarşı həssaslığın artması,emosional canlanma,disforiya əlamətləri qeyd olunur.
"Yatmaq istəyirəm!", "Yuxudan durmaq səhərlər mənə əziyyət verir!","Halım yoxdur!", "Hər tərəfim ağrıyır", "İşə getmək istəmirəm!", "Bezdim hər şeydən!” 
Qorxu hissi keçirən insanlar özlərini uğursuz, lazımsız və inamsız hiss edir. Özünə hörməti azalır. Boşluqdan və həyatın mənasızlığından əziyyət çəkir. Yaxın adamlarla münasibətdə problemləri olur və buna görə günahkarlıq hissi keçirir. Gərginliyin əsasında bir çox hallarda qorxu durur. Qorxu konkret obyektlə bağlı olur (insanlara, hadisəyə, əşyalara). Qorxunun 2 növü ilə biz tanışıq – normal (yəni təbii reaksiya) patoloji – bu adətən fobiya adlanır. Çox vaxt pasient konkret qorxu ilə müraciət edir. Məsələn: imtahan qorxusu, əməliyyat qorxusu. Onlara əvvəlcə hadisənin mahiyyətini başa düşməyə kömək etmək lazımdır. 
Son illərdə elm adamları, nizamsız beyin funksiyalarını normallaşdıracaq və eynilə bir kompüter kimi çalışacaq, duyğu, düşüncə, hərəkət, yaddaş kimi bir çox beyin funksiyasını normal halına gətirəcək araşdırmalar aparmaqdadır. Transxroniki Maqnetik Stimullaşdırılma müalicəsi ilə beyinə şok maqnetik xəbərdarlıqlar göndərərək, beyinin xəstələnmədən əvvəlki möhkəm vəziyyətinə yenidən dönməsi məqsəd qoyulmaqdadır. Necə ki,Amerikadakı son Dünya Nevrologiya Konqresində Transxroniki Maqnetik Stimullaşdırılma (TMS) müalicəsinin nevropsikiyatrik xəstəliklərin müalicəsində cığır açacağı vurğulanmışdır. 
İctimayət içərisində özünü ifadə edə bilməmək, insanlarla ünsiyyət qura bilməmək, özünə güvənməmək , tez-tez özünü tənqid etmək və buna bənzər digər əlamətləri sosial fobiya adlandırmaq olar.
İnkişaf edən cəmiyyətimiz təəssüf ki, təbiətdən təcridi həyat keçirir, nəticədə bir çox təbii canlılar və hadisələr insanlarda fobiyalar yaradır. Həmçinin elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq yeni növ texniki asılılıqlar və fobiyalar yaranır.Kateqoriyalara görə fobiyalar:
Paranoya psixoloji bir narahatlıq ilə birlikdə cəmiyyət içində həddindən artıq yanlış fikirli kəslər bazasını kimi istifadə edilən, mənası yunan dilindən “havalanma” olan xəstəlik kimi xarakterizə olunur. Paranoya narahatlığı təməlində həddindən artıq yanlış fikir, narahatlıq və mənasız düşüncələr cəmləyir. Xalq arasında isə ətrafındakı obyekt, hadisə və kəslər haqqında həddindən artıq skeptisizm (şübhəçi) göstərənlər üçün istifadə edilir. 
Əgər insan özünün fiziki və mənəvi cəhətdən lazımsız hiss edirsə, ruh düşkünlüyü yaşayırsa bu depressiyanın əlamətləridir. Depressiyalı adamı yemək-içmək maraqlandırmır. Onu günəşin çıxması, yağışın yağması ümumiyyətlə heç nə maraqlandırmır və heç nə ona sevinc gətirmir. O, qəlbən məyusluq, pərişanlıq hiss edir. 
Ehtiyacı olmadığı, dərhal istifadə etməyəcəyi halda və satma düşüncəsi olmadan bir sıra əşyaları icazəsiz olaraq götürmək, onlara sahib olma şəklində bir impuls nəzarət pozğunluğudur.
Epileptik proses üçün özünü aparmağı bacarma və psixikanın spesifik dəyişiklikləri səciyyəvidir.Onlar punktual, metodik, xırdaçı, pedantik olur və bu da uşaq yaşı üçün səciyyəvi sayılmır. Gündəlik iş (hərəkət, fəaliyyət) sxemindən kənara çıxma və ya onu icra etməyə maneçilik, coşğun təcavüzkarlıq və ya etiraz partlayışına səbəb ola bilər.Uşaqda zəhlətökənlik, yaltaqlıq, şitlik və qəzəblilik müşahidə olunur. Psixi fəaliyyətin passivliyi bir tərəfdən emosional dəyişkənlik, affektiv partlayışa meyillik digər tərəfdən isə xəstələrdə distrofiya müşahidə olunur. Qəmli, təlaşlı əhval-ruhiyyə, ətrafdakılara laqeydlik, şübhəli münasibət və eyni zamanda tez isinişmək üstün olur.
Ümumi mənada yaddaş ətraf qıcıq barədə informasiyanın həmin qıcığın təsiri keçdikdən sonra da qorunub saxlanılmasıdır. Yaddaş prosesində dörd müstəqil faza fərqləndirilir:
Psixasteniya – (psychasthenia yunan sözü olub, mənası psyche – ruh və asthenia-zəiflik mənasını verir.) sinir sisteminin patoloji pozulmasından əmələ gələn nevroza deyilir. Bu, birinci siqnal sisteminin zəifliyi və ikinci siqnal sisteminin həddən artıq üstünlüyü ilə xarakterizə olunur.
Katatonik oyanma sindromu, səbəbsiz, məntiqsiz və pərakəndə (bəzən stereotip) formada meydana çıxan, təhrif olunmuş hərəkətlərlə ifadə olunan oyanma halına deyilir. Xəstənin xarici görünüşü qeyri-təbii, yöndəmsiz, nitqi isə anlaşılmaz olur. Hər şeyi əksinə etmək-neqativlik qeyd olunur. Məsələn: xəstəyə üst paltarlarını geyinməyi təklif etdikdə alt paltarlarını soyunur, utancaqlıq hissi itmiş olur. Hamının gözü qarşısında çılpaq dayanır. Oyanma halı bir sıra hallarda güclənərək impulisiv (qəflətən və mənasız) hərəkətlər şəklində təzahür edir.
Histeriya (yunan sözündən götürülb mənası “hystera” – uşaqlıq deməkdir) müxtəlif psixiki amillərlə əlaqədar olaraq meydana çıxan və çox vaxt hərəki, hissi pozulmalar şəklində təzahür edən nevrozdur. I.Pavlovun fikrinə görə, histeriya, siqnal sistemlərinin fəaliyyəti kifayət dərəcədə səlis olmayan adamlarda ali sinir fəaliyyətinin pozulması, birinci siqnal sistemi fəaliyyətinin ikinci siqnal sisteminin fəaliyyətindən üstün olması nəticəsində baş verir. Histerik simptomların özləri emotivliyi və təlqinə həssaslığın artması nəticəsi hesab olunmalıdır. İ.P.Pavlov histeriyanın əmələ gəlməsində bu iki amilin əhəmiyyətini qeyd edir.
İnsanın ali sinir fəaliyyətinin əlamətlərindən biri də emosiyadır (latınca emavere sğzündən götürülüb, mənası həyəcanlanıram deməkdir). Onlar özünü insanın bütün növ hissiyatını əhatə edən xarici və daxili qıcıqlara qarşı reaksiya kimi biruzə verir.
Daun sindromulu uşaq sahibi ailələrin ən böyük uğursuzluğu məlumat əskikliyidir. Buna görə bu günkü məqaləmizdə ” Daun sindromu nədir?” sualını cavablandırmağa çalışacağıq. Ən sadə dildə desək normal insanin xromosom dəsti 46 dır. Daun sindromlu insanlarda isə bədənindəki hüceyrələrin xromosom dəsti 46 əvəzinə, 47 xromosomdur. Bununla da deyə bilərik ki,daun sendromu bir xəstəlik deyil genetik bir fərqlilikdir.
Enurez nədir? Enurez-uşağın fizioloji və ya psixoloji səbəblərdən yuxu əsnasında və ya oyaq vəziyyətdə sidiyini tuta bilməmə vəziyyətidir. Gecələri altını islatma hər uşağın yaşadığı bir prosesdir. Ancaq bu vəziyyət müşahidə edilib, nəzarət edilməzsə bir problem halına çevrilə bilər.Normal halda uşaqlar iki yaşındn etibarən böyük tualet vərdişini, iki-üç yaş arası isə kiçik tualet vərdişini nəzarət altında saxlaya bilir.
Qorxu və narahatlıq hissləri ilə qəflətənən başlayıb, narahatçılığın 10 dəqiqə ərzində ən pik səviyyəyə çatdığı və 13 cür fiziki və ya psixi əlamətdən ən az 4-ü ilə müşahidə olunan psixoloji narahatçılıqdır. Bu 13 əlamət aşağıdakılardır:
Tətildən sonra qadınlar artıq çəkidən azad olmaq, kişilər isə siqareti tərgitmək istəyirlər. İşi və ya məktəbi ilə bağlı bir sıra problemlər yaşayanlar bu mühitdən uzaqlaşdıqları üçün qısa müddətlik də olsa problemləri unudurlar. Amma uzun və yaxşı bir tətildən sonra sıxıldıqları həmin məkana qayıtmaq onlara işgəncə kimi görünəcəkdir. İşini və ya məktəbini sevməyənlər depressiyanı daha şiddətli şəkildə yaşayırlar. 
Depressiya Dünya Sağlamlıq Təşkilatı tərəfindən ən əhəmiyyətli on sağlamlıq problemindən biri olaraq qəbul edilmişdir. Yaşlılar üçün bu qədər əhəmiyyətli olan bu psixi sağlamlıq problemi uşaqlarda da təxmin ediləndən çox daha geniş şəkildə ortaya çıxa bilir.
Stress bizim gündəlik həyatımızda artıq adi hal olaraq qarşıladığımız bir haldır. Lakin əlimizdən gələni edirik ki,bu hallarla qarşılaşmayaq. Təbii ki, müasir zamanda bu bir az çətindir. Özümüz bu hallardan uzaqlaşa bilməsək də, əlimizdən gəldiyi qədər çalışırıq ki ,uşaqlarımız stresdən uzaq olsunlar. Bunun üçün ilk olaraq hamiləlik dövründən öz psixikamızı stress yaradan faktorlardan uzaq tutmağa çalışmalıyıq.
